Σύμφωνα με την Ορθόδοξη παράδοση, έχει πνευματική σημειολογία αφού μέσω αυτής μπορεί να επιτευχθεί μια σχέση ζωής με το Θεό και τους Αγίους Του. Η εικόνα δημιουργεί μια αίσθηση ζωντανής παρουσίας και φέρνει τον πιστό σε προσωπική σχέση και επαφή με την υπόσταση του εικονιζόμενου. Η αγιογραφία λοιπόν δε θεωρείται ως ένα απλό έργο τέχνης ή ένας θρησκευτικός πίνακας αλλά είναι ένα μέσο με το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στην αγιότητα.

Η εκκλησιαστική παράδοση αναφέρει ότι η πρώτη εικόνα, με την έννοια της αναπαραστάσεως, έγινε από τον ίδιο τον Χριστό και μάλιστα αχειροποίητη.

 “Ο Aύγαρος, βασιλιάς στην Έδεσσα της Μεσοποταμίας, υπέφερε από λέπρα. Έγραψε, λοιπόν στον Κύριο επιστολή, με την οποία τον παρακαλούσε να πάει στην Έδεσσα για να τον θεραπεύσει. Την επιστολή μετέφερε στην Παλαιστίνη ο υπηρέτης του Ανανίας. Αυτός προσπάθησε και να ζωγραφίσει τον Κύριο χωρίς όμως να το κατορθώσει. Ο Κύριος που αντιλήφθηκε την προσπάθεια του Ανανία, ζήτησε νερό για να νιφτεί και σκούπισε το πρόσωπό Του με ένα μανδήλιο. Η Θεία μορφή του Κυρίου αποτυπώθηκε θαυματουργικά και το εν λόγω μανδήλιο είναι γνωστό ως το” Άγιο Μανδήλιο”.

*Το Άγιο Μανδήλιο είναι ένα από τα απολεσθέντα κειμήλια της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Το κειμήλιο χάθηκε από την Πόλη κατά την άλωση της από τους σταυροφόρους κατά την τέταρτη σταυροφορία το 1204 μ.Χ. Του αποδίδονται ακόμη οι ονομασίες “Μανδήλιον” ή ” Η Εικόνα της Έδεσσας”

Ο Ευαγγελιστής Λουκάς,πρώτος ζωγράφισε τρεις εικόνες (από κερί, μαστίχα και χρώμα) της Υπεραγίας Θεοτόκου φέρουσα στην αγκαλιά της τον Κύριο Ιησού Χριστό. Κατόπιν τις πρόσφερε στην ίδια θέλοντας να μάθει εάν είναι αρεστές σε αυτήν. Η Μητέρα του Κυρίου τις δέχτηκε με αγάπη και είπε: «Η χάρις του εξ εμού τεχθέντος είη δι’ εμού μετ’ αυτών».

Από αυτές τις τρεις άγιες εικόνες, η μία βρίσκεται στην Πελοπόννησο στην Ιερά Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου, η δεύτερη στη Ρωσία και η τρίτη εικόνα βρίσκεται στην Κύπρο στην Ιερά Μονή του Κύκκου. Επίσης ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγράφισε και τις εικόνες των Κορυφαίων Αγίων Αποστόλων και ορισμένες άλλες και έκτοτε διαδόθηκε στον κόσμο το καλό και ευσεβές έργο της ζωγραφικής των Αγίων Εικόνων.

Η Βυζαντινή αγιογραφίας διαιρείται σε τέσσερις περιόδους:

1). ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ.

Η περίοδος αυτή υποδιαιρείται:

(α. ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ: (μέχρι τους χρόνους του Μ. Κωνσταντίνου).

β). ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ: 320-720 (μέχρι τη περίοδο της εικονομαχιας).

2) Οι ΧΡΟΝΟΙ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ (724-843 μ.Χ.).

3) ΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΚΑΙ ΚΟΜΝΗΝΩΝ (867-1204 μ.Χ.).

4) Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ  Ή ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ.(1204-1453 μ.χ)

Οι ιστορικές και αρχαιολογικές έρευνες απέδειξαν ότι η τέχνη της αγιογραφίας έχει δεχτεί επιδράσεις από:

1).ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

2). ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

3). ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ (ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ ΤΟΥ ΦΑΓΙΟΥΜ)

4) ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΉ ΤΕΧΝΗ (ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΠΟΜΠΗΙΑΣ)

Η Βυζαντινή αγιογραφία είναι η τέχνη της απεικόνισης αγίων και θρησκευτικών θεμάτων, με σκοπό να γεφυρώσει τον φυσικό με τον πνευματικό κόσμο.

Στις απεικονίσεις των θρησκευτικών θεμάτων έχουν θεσπιστεί ορισμένοι κανόνες. Απαραίτητο  είναι να αποδίδονται με πιστότητα τα χαρακτηριστικά των αγίων προσώπων, όπως έχουν παραδοθεί είτε από παλαιότερα γραπτά κείμενα είτε από διάφορα εικαστικά μέσα (αρχέτυπα). Βλέπουμε ένα αυστηρά καθορισμένο τύπο για κάθε ιερό πρόσωπο. Επίσης, είναι απαραίτητο οι μορφές να αποπνέουν πνευματικότητα. Οι άγιοι εικονίζονται αυστηροί αλλά επιεικείς, ποτέ χαμογελαστοί και ποτέ με κοσμική έκφραση.Οι αναπαραστασεις είναι κυρίως απο την Παλαιά Διαθήκη, το Ευαγγέλιο και τους βίους των αγίων.Το χρυσό φόντο που χρησιμοποιείται στις εικόνες, δημιουργεί την εντύπωση ενός υπερβατικού κόσμου, ο οποίος απομονώνει τη μορφή από το γήινο περιβάλλον.

Στη Βυζαντινή αγιογραφία ακόμα ένας κανόνας που έχει θεσπιστεί είναι και οι ιδιότητες όπως:

Σε καμία Ορθόδοξη εικόνα δεν αποδίδεται σκιά. Όλα είναι φωτεινά και ευδιάκριτα, επειδή φωτίζονται από το “Άκτιστο Φως” του Θεού.

Ο χώρος και ο χρόνος είναι ανθρώπινα μεγέθη.Πολλές φορές ενώνονται στην ίδια εικόνα στοιχεία που απέχουν μεταξύ τους χρονικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εικόνα της Γεννήσεως.

Στη βυζαντινή Αγιογραφία το μέγεθος των πραγμάτων δεν εξαρτάται από το αν βρίσκονται κοντά μας ή μακριά μας,

αλλά από το βαθμό της σπουδαιότητας τους.Και όλα  στρέφονται προς το κέντρο της εικόνας.

Η βυζαντινή αγιογραφία περιλαμβάνει τη φορητή εικόνα, την τοιχογραφία, το ψηφιδωτό και τη μικρογραφία που κοσμεί χειρόγραφους κώδικες και βιβλία.

Η βυζαντινή αγιογράφηση επί τοίχου ( νωπογραφία ή φρέσκο) προέρχεται από αρχαία τεχνικἠ κατά την οποία οι παραστάσεις ζωγραφίζονταν επάνω σε φρεσκοσοβατισμένο τοίχο με ασβεστοχρώματα.  Έως τον 2ο αιώνα τα θέματα των τοιχογραφιών ήταν διακοσμητικά. Από εκεί και μετά αρχίζουν να αναπτύσσονται τα θρησκευτικά θέματα.

Τα μικρότερα έργα ζωγραφικής και αγιογράφησης που έχουν γίνει σε παλαιά κείμενα και θρησκευτικά βιβλία με σκοπό να τα καταστήσουν και οπτικά εύληπτα, ονομάζονται μικρογραφίες. Οι Βυζαντινοί έγραφαν τα πρώτα κείμενά τους σε φύλλα παπύρου. Μέχρι την ανακάλυψη της τυπογραφίας η έκδοση θρησκευτικών καθώς και άλλων βιβλίων γινόταν στο χέρι.  Στο Βυζάντιο η τέχνη της μικρογραφίας είχε μια ελευθερία  στο ύφος και στην επιλογή των θεμάτων  ιδίως στις μικρογραφίες που κοσμούν κώδικες με κοσμικό περιεχόμενο π.χ. ιστορικές συγγραφές, ομιλίες Πατέρων της Εκκλησίας, βίοι αγίων κ.ά. Πιο συντηρητικό χαρακτήρα έχουν οι μικρογραφίες των λειτουργικών βιβλίων π.χ. Ευαγγελίων στα οποία συνήθως συναντώνται τα πορτρέτα των τεσσάρων Ευαγγελιστών.

Τα ψηφιδοτα, μέχρι την Εικονομαχία, κυριαρχούσαν στην ιστόρηση των ιερών ναών, επειδή οι μικροσκοπικές ψηφίδες από χρωματισμένη υαλόμαζα, στην αντανάκλαση του φωτός, με τα ζωηρά και λαμπερά χρώματά τους, δημιουργούσαν υπερβατική ατμόσφαιρα.

Η σωστή επιλογή ξύλου για να ζωγραφιστεί μια φορητή εικόνα είναι βασικό .Συνήθως το ξύλο είναι από κυπαρίσσι, καρυδιά, πεύκο ή τριανταφυλλιά. Οι ζωγράφοι  επεξεργάζονται όλες τις αγιογραφίες και αναπαραστάσεις, είτε με την τεχνική της “εγκαυστικής” είτε με την τεχνική της “αυγοτέμπερας” ή  “ψηφιδωγραφια”ή  νωπογραφία (φρέσκο)για τις τοιχογραφίες.

Από τον 9ο αιώνα , η βασική τεχνική στη ζωγραφική της εικόνας είναι η αυγοτέμπερα.Τα χρώματα διαλύονται με κρόκο αυγού και ξίδι, το οποίο εμποδίζει την ανάπτυξη μούχλας.

Εφόσον ολοκληρωθεί η αγιογραφια στο τέλος η επιφάνεια περνιέται με βερνίκι. Στην παρασκευή βερνικιού, παραδοσιακά χρησιμοποιήθηκε ρετσίνι πεύκου, σανδαράχη, μαστίχα, κόμμι αμυγδαλιάς, κολοφώνιο, μέλι, ρακί, οινόπνευμα και κερί μέλισσας.

Έως περίπου την Εικονομαχία (τον 8ο αιώνα) οι εικόνες κατασκευάζονταν με την τεχνική της εγκαυστικής ή κηρόχυτης τεχνικής.

Εφαρμόζεται σε ξύλο ή λινό ύφασμα με τη βοήθεια ζεστού κεριού μέλισσας, ανάμεικτο με ρητίνες, (π.χ. μαστίχη Χίου) συνδυασμένα με χρώματα σε σκόνη. Χρησιμοποιούνται τρία βασικά εργαλεία (καυτήριο, κέστρο, πινέλο).

Πάνω στο ξύλο απλώνεται ένα στρώμα κηρομαστίχης, όπου εμφυτεύονται οι υαλοψηφίδες.

*Προπλασμός: Είναι το πρώτο χρωματικό στρώμα με σκούρα βάση.

*Σάρκωμα: Είναι χρώμα με ανοιχτότερο τόνο από τον προπλασμό.Το χρώμα αυτό στη γλώσσα της αγιογραφίας ονομάζεται και “φώτισμα”, γιατί τα μέρη που φωτίζονται είναι η μύτη, τα μήλα του προσώπου κ.α.

*Σφουμάτο: Ακόμα πιο ανοιχτό χρώμα που χρειάζεται για τη ζωγραφική της σάρκας.  Ονομάζεται και “δεύτερο φώτισμα”.

*Γλυκασμός: Το στρώσιμο του χρώματος.

*Ψιμύθια: Τα ψιμύθια είναι οι πιο φωτεινές επιφάνειες οι οποίες μπαίνουν μετά τα σαρκώματα. Με σχεδόν άσπρο χρώμα, ο αγιογράφος φωτίζει τα σημεία του προσώπου, τα μάτια, στις παρειές κ.α.

*Γράψιμο: Χρώμα πιο σκούρο από τον προπλασμό. Με αυτό ο αγιογράφος περνάει τις βασικές γραμμές του σχεδίου, το περίγραμμα.

*Δεύτερο γράψιμο: Χρώμα ακόμα πιο σκούρο από το πρώτο γράψιμο. Εφαρμόζεται για σκίαση.

*Λάμματα: Στη ζωγραφική των ενδυμάτων, των κτισμάτων και των βουνών. Στα λάμματα οι φωτισμένες επιφάνειες έχουν πάντα καθαρό γεωμετρικό σχήμα.

“Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΧΡΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΈΝΝΟΙΑ ΤΟΥΣ”.

•Το ΠΟΡΦΥΡΟ: χρώμα ζωοποιό και αυτοκρατορικό.  Στη Βυζαντινή συμβολική των χρωμάτων, το πορφυρό χρώμα ενώνει την αιωνιότητα, το θείο και το υπερβατικό (γαλάζιο, χρώμα ουρανού) με το γήινο (ερυθρό).

•ΤΟ ΛΕΥΚΟ: χρώμα της αγνότητας, της αμοιβαίας σχέσης με το θείο φως.  Σύμβολο καθαρότητας και απόσπασης από ο,τι είναι γήινο.

•ΤΟ ΜΑΥΡΟ: χρώμα του τέλους και του θανάτου.  Στις ζωγραφικές παραστάσεις, τα έγκατα του σπηλαίου, σύμβολο του τάφου και του Άδη, είναι ζωγραφισμένα με μαύρο χρώμα.

•ΤΟ ΠΡΑΣΙΝΟ: χρώμα της νεότητας.

•ΤΟ ΚΥΑΝΟ: χρώμα του υπερβατικού κόσμου. Συμβολίζει τα άγνωστα μυστικά, είναι το χρώμα του ουρανού. θεωρείται το σύμβολο του υπερβατικού κόσμου που συνδέεται με την αιώνια αλήθεια του Θεού.

•ΤΟ ΚΙΤΡΙΝΟ ΩΧΡΑ: χρώμα όμοιο του χρυσού. Από την αρχαιότητα ο ήλιος είναι αυτοκράτορας και Θεός, και συνεπώς το χρυσό προσλαμβάνει μια συμβολική ανώτερη αξία.

•ΤΟ ΧΡΥΣΟ: χρώμα του φωτός. Ως διακοσμητικό στοιχείο, το χρυσό είχε υψηλή εκτίμηση στην κοσμική και εκκλησιαστική διοίκηση του Βυζαντί­ου. Πέρα από αυτό, το χρυσό χρώμα είναι σύμβολο του φωτός και, ιδιαίτερα, του αδιαπέραστου φωτός του Θεού.

“ΓΡΑΦΗ”.

Οι ιερές συντομογραφίες (λατινικά: nomina sacra και στον ενικό nomen sacrum, μτφ. ιερές ονομασίες) είναι συντμήσεις τίτλων, λέξεων και ονομασιών οι οποίες χρησιμοποιούνται συχνά στα χριστιανικά θρησκευτικά κείμενα, ειδικά στα ελληνικά χειρόγραφα της Αγίας Γραφής, με τους συμβολισμούς να συνοδεύονται από μια οριζόντια γραμμή πάνω από τη σύντμηση 2 ή παραπάνω γραμμάτων. Στην πιο δημόσια χρήση τους τα μονογράμματα αυτά εμφανίζονται συνήθως σε αγιογραφίες.

“ΜΕΓΑΛΟΙ ΑΓΙΟΓΡΑΦΟΙ”.

*Μιχαήλ ο Αστραπάς και Ευτύχιος. Άριστοι αγιογράφοι και οι δύο. Τοιχογράφησαν πολλές Σερβικές εκκλησίες.

*Γεώργιος Καλλιέργης. Αγιογράφισε τον ναό του Σωτήρος Χριστού στη Βέροια της Μακεδονίας το 1315,

*Μανουήλ Πανσέληνος. Κορυφαίος αγιογράφος του ΙΔ’ αιώνα, Αγιογράφισε το ναό του Πρωτάτου στο Άγιο Όρος όπως και του παρεκκλησίου του Αγ. Ευθυμίου στον Άγ. Δημήτριο Θεσσαλονίκης.

*Νικόλαος Ιωάννου και Καστρίσιος. Κατάγονταν από την Καλαμπάκα Θεσσαλίας. Ζωγράφισαν το έτος 1501 το καθολικό της Μονής Αγ. Στεφάνου στα Μετέωρα.

*Θεοφάνης Μοναχός ο Κρης.Κορυφαίος αγιογράφος του 16ου αιώνα  Η πρώτη μνεία του αγιογράφου Θεοφάνη βρίσκεται στην κτητορική επιγραφή στο καθολικό της Μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στα Μετέωρα, το 1527. Το 1535 ιστορεί το καθολικό της Μονής Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος,  Το 1545 τοιχογραφεί το καθολικό της Μονής Σταυρονικήτα.

*ΑντρέιΡουμπλιόφ:Αρχάγγελος Μιχαήλ

Αντώνιος ο Κρης. Αυστηρός και απλότεχνος αγιογράφος. Ζωγράφισε το καθολικό της Μονής Ξενοφώντος Αγίου Όρους.

*Τζώρτζης ο Κρης.

Άριστος αγιογράφος, αγιογράφησε το καθολικό της Μονής Διονυσίου το 1545.

*Ευφρόσυνος Ιερεύς. Αγιογράφησε πολλές εικόνες που κάποιες από τις οποίες βρίσκονται στην Μονή Διονυσίου Αγίου Όρους.

*Φράγκος Κατελάνος. Αγιογράφησε το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου στη Μονή Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους καθώς και το καθολικό της Μονής Βαρλαάμ Μετεώρων.

*Γεώργιος Ιερεύς και σακελλάριος Θηβών. Λαμπρός τοιχογράφος, ο οποίος ιστόρησε το νάρθηκα του καθολικού της Μονής Βαρλαάμ Μετεώρων το 1566.

*Δανιήλ Μοναχός. Αγιογράφησε το καθολικό της Μονής Κορώνης της Πίνδου, το 1587.

*Μιχαήλ Δαμασκηνός ο Κρης. Ήταν άριστος τεχνίτης και το μεγαλύτερο γνωστό σύνολο υπογεγραμμένων έργων του σώζεται στην Κέρκυρα.

*Διονύσιος ιερομόναχος ο εκ Φουρνά.  Αγιογράφησε φορητές εικόνες αλλά και τοιχογραφίες κυρίως στο κελί του Τιμίου Προδρόμου στο Άγιο Όρος, όπου και ζούσε.

*Γεώργιος Μάρκου. Κορυφαίος αγιογράφος του 18ου αιώνα. Ιστόρησε το καθολικό της Μονής των Ασωμάτων Πετράκη το 1719. Το τελευταίο και σπουδαιότερο έργο είναι η τοιχογράφηση της Μονής Φανερωμένης Σαλαμίνος, το 1735.

*Δημήτριος Ζούκης. Ιστόρησε το νάρθηκα της Μονής Υπαπαντής Μετεώρων, το 1784.

*Οσιομάρτυς Ιωσήφ. Έγινε μοναχός στη μονή Διονυσίου Αγίου Όρους και ήταν αγιογράφος. Έργο του είναι η εικόνα των Αρχαγγέλων στο τέμπλο του Καθολικού της μονής.

*Ιωάννης Αναγνώστης. Ζωγράφισε το καθολικό της Μονής Σπηλαιωτίσσης κοντά στο χωριό Αρτσίστα Ζαγορίου, το 1810.

*Αθανάσιος Παγώνης Βραχιώτης. Ιστόρησε το καθολικό της Μονής Φανερωμένης Καλλιφωνίου Καρδίτσας το 1840.

*Βασίλειος Γρεβενίτης. Αγιογράφησε τον ναό του Αγίου Νικολάου στο χωριό Βαρυμπόμπη Τρικάλων, το 1863.

*Όσιος Σάββας ο εν Καλύμνω. Η σημαντικότερη αγιογραφία του είναι η εικόνα του Θεοφόρου Νεκταρίου.

*Φώτης Κόντογλου.  Αγιογράφησε  και ιστόρησε τους ναούς Ζωοδόχου Πηγής Παιανίας, Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην Ρόδο, Καπνικαρέας Αθηνών κ.α.