Μονογονεϊκή οικογένεια: Ένα περιπετειώδες ταξίδι

Μονογονεϊκή οικογένεια: Ένα περιπετειώδες ταξίδι

Tριάντα χρόνια μετά, ακόμα αντηχούν στα αυτιά μου τα λόγια της γιαγιάς που λίγο πριν από το διαζύγιο του θείου έλεγε και ξανάλεγε: «Τα παιδιά χρειάζονται και τους δυο γονείς για να μεγαλώσουν, αλλιώς πάντα κάτι λείπει». Αναρωτιέμαι τι θα έλεγε σήμερα, εάν έβλεπε πόσο έχει αυξηθεί ο αριθμός των μονογονεϊκών οικογενειών που δεν έχουν προκύψει μετά το θάνατο του ενός γονιού, αλλά μετά από ένα καλό ή κακό διαζύγιο ή μια συνειδητοποιημένη επιλογή.

Επάγγελμα «μόνος γονέας»

Mονογονεϊκή θεωρείται η οικογένεια που αποτελείται από τον ένα γονέα και παιδιά κάτω των 18ετών, ανεξαρτήτως του εάν έχει μεσολαβήσει διαζύγιο, θάνατος ή επιλογή για την απόκτησή τους εκτός γάμου. Ο συχνότερος τύπος είναι αυτός με τη μητέρα και τα βιολογικά της παιδιά να ζουν κάτω από την ίδια στέγη. Ο τύπος της μονογονεϊκής με τον πατέρα και τα παιδιά του εμφανίζεται πιο συχνά τα τελευταία 20-30 χρόνια και συνήθως προκύπτει μετά από διαζύγιο.
Η ψυχολόγος-οικογενειακή θεραπεύτρια, κα Αθανασία Τριανταφυλλοπούλου, σκιαγραφεί το προφίλ τέτοιων τύπων οικογενειών και μας βοηθάει να καταλάβουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στο ταξίδι της ζωής.

«Αν σκεφτούμε ότι ο ρόλος του γονιού είναι ούτως ή άλλως δύσκολος ακόμα και στις οικογένειες με τους δύο γονείς παρόντες, καταλαβαίνουμε ότι ο μόνος γονέας αντιμετωπίζει πολύ περισσότερες προκλήσεις τόσο σε πρακτικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο. Ουσιαστικά, αυτός είναι επιφορτισμένος με τη διαχείριση της καθημερινότητας των παιδιών (φροντίδα, εκπαίδευση, ψυχαγωγία, καθημερινά θέματα που χρειάζονται επίλυση…), γεγονός που απαιτεί μεγαλύτερο κόπο και αφοσίωση, μείωση του ελεύθερου χρόνου του και μεγαλύτερο άγχος» εξηγεί η κα Τριανταφυλλοπούλου, προσθέτοντας, ότι παράλληλα αυτός ο γονιός είναι ο άμεσος αποδέκτης των συναισθημάτων και προβληματισμών των παιδιών. Και φυσικά, την ίδια στιγμή έχει να διαχειρισθεί και τα δικά του συναισθήματα που αφορούν το διαζύγιο, ή το πένθος ή την εγκατάλειψη ή την απόρριψη ή την επιλογή του.

Κάποιες φορές ο τόπος διαμονής, επαρχία ή πρωτεύουσα, μπορεί να δυσκολέψει ή να διευκολύνει τη ζωή μιας μονογονεϊκής οικογένειας.

«Αν θεωρήσουμε ότι στην επαρχία υπάρχει ακόμα κάποια δυσκολία στην αποδοχή του διαζυγίου ή της ανύπαντρης μητέρας, τότε ο γονέας έχει να αντιμετωπίσει και θέματα στίγματος ή απομόνωσης από την κοινότητα. Στην περίπτωση χηρείας, συνήθως βρίσκει μεγαλύτερη υποστήριξη και αποδοχή» λέει η κλινική ψυχολόγος. Ωστόσο προσθέτει, πως με την τεράστια αύξηση των διαζυγίων τις τελευταίες δεκαετίες και την αύξηση επίσης των ανύπαντρων μητέρων, έχουν αλλάξει αρκετά τα δεδομένα και στην επαρχία.

Εκείνος που λείπει…

Εάν υπάρχει ο άλλος γονιός, οπότε μιλάμε συνήθως για την περίπτωση διαζυγίου, η δυσκολία ή η ευκολία εξαρτάται από τη σχέση που έχουν οι γονείς μεταξύ τους μετά το διαζύγιο, από την κατάσταση που επικρατούσε στο σπίτι πριν το χωρισμό και φυσικά από τη σχέση του άλλου γονιού με τα παιδιά.

Όταν οι σχέσεις των γονιών είναι καλές και ο άλλος γονιός έχει κοντινή σχέση με τα παιδιά, τότε υπάρχει αρκετή ανακούφιση από το βάρος που επωμίζεται ο μόνος γονέας. Στην αντίθετη περίπτωση, εκτός από το πρακτικό βάρος, τα μέλη της οικογένειας καλούνται να αντιμετωπίσουν πιο σύνθετες συναισθηματικές καταστάσεις.

Στην περίπτωση θανάτου του ενός γονέα, σημειώνει η ψυχολόγος, χρειάζεται κατ’ αρχήν να δοθεί χρόνος σε όλα τα μέλη της οικογένειας να βιώσουν το πένθος τους. Τα παιδιά σ’ αυτή την περίπτωση μπορεί να εκφράσουν φόβους για το θάνατο, ενοχές για τον θάνατο του γονιού, φόβο για την απώλεια και του άλλου γονιού, φόβους που προκύπτουν από τη διατάραξη του φυσικού κύκλου της ζωής.

Από την άλλη πλευρά, μερικές φορές είναι πιο εύκολο να συμφιλιωθείς μακροπρόθεσμα με το θάνατο του ενός γονιού, αφού ο θάνατος αποτελεί μέρος της ζωής και συμβαίνει αργά ή γρήγορα σε όλους μας. Επίσης, η μεγαλύτερη στήριξη που συχνά έχουν αυτές οι οικογένειες από το περιβάλλον, αλλά συχνά και από το κράτος, μπορεί να ελαφρύνει το βάρος τους.

Όρια… ο απαραίτητος βοηθός

Άραγε πόσο ελαστικός ή αυστηρός πρέπει να είναι ένας γονιός που μεγαλώνει μόνος τα παιδιά του; «Τα όρια είναι απαραίτητα για τα παιδιά ώστε να ξέρουν μέσα σε ποιά πλαίσια μπορούν να κινηθούν, ώστε να νιώθουν ασφάλεια καθώς εξερευνούν τον κόσμο» υπογραμμίζει η κα Τριανταφυλλοπούλου διευκρινίζοντας ότι δε χρειάζεται να υπάρχουν «ιδιαίτερα διαφοροποιημένα» όρια σε μία μονογονεϊκή οικογένεια. Ωστόσο, λέει, αυτό που συμβαίνει συχνά στις μονογονεϊκές οικογένειες είναι «η λανθασμένη ταύτιση της συμπαράστασης ή κατανόησης προς τα παιδιά -επειδή ίσως βιώνουν μια δύσκολη κατάσταση- με τη χαλάρωση των ορίων. Τα όρια όμως δεν είναι τιμωρία, όπως και η μη τήρηση των ορίων δεν είναι παρηγοριά για τα παιδιά».

Συχνά, οι γονείς νιώθουν ενοχή, επειδή «δεν κατάφεραν» να προσφέρουν στα παιδιά την «ιδανική» οικογένεια και πιστεύουν ότι ως αντάλλαγμα πρέπει να τους παρέχουν περισσότερα αγαθά ή να έχουν πολύ χαλαρά όρια. Εκείνο που πραγματικά βοηθάει τα παιδιά είναι η επικοινωνία, ο χώρος για να εκφράσουν τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις απορίες τους, η προστασία, η στοργή και η αγάπη.

Δεμένοι αλλά ανεξάρτητοι

«Προσκολλημένα στη μητέρα, άτολμα και κλεισμένα στον εαυτό τους», «αγόρια ναι, αλλά χωρίς τη μαμά τους δεν πάνε πουθενά», «οι κόρες του πνίγονται, γιατί δεν ξέρει πώς να τους φερθεί, είναι κοπέλες πια αλλά εκείνος δεν το βλέπει», «από μωρά παιδιά κοιμούνται στο ίδιο κρεβάτι, γιατί δεν αντέχει ο ένας να αποχωριστεί τον άλλον».

Αν και διαφορετικά μεταξύ τους σχόλια, όπως αυτά που ακούγονται συχνά από ανθρώπους, οι οποίοι αγνοούν τις ειδικές συνθήκες της ζωής των μονογονεϊκών οικογενειών, δείχνουν τους ιδιαίτερους δεσμούς που αναπτύσσονται ανάμεσα στα μέλη τους. Συχνά τα παιδιά προσκολλώνται στο γονιό που τα φροντίζει, παίρνουν απόσταση από τον άλλο γονιό, εάν υπάρχει, ή αναπτύσσουν επιθετική στάση προς τον πρώτο και εξυψώνουν το δεύτερο, τον «καλό μπαμπά/μαμά». Ωστόσο, τα μέλη μιας μονογονεϊκής οικογένειας φυσικά και μπορούν να μεγαλώνουν μαζί, αλλά και ανεξάρτητα ώστε να είναι όλοι καλά. Όπως μας εξηγεί η κλινική ψυχολόγος κα Αθανασία Τριανταφυλλοπούλου, η μονογονεϊκή οικογένεια -παρ’ όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της- είναι μία οικογένεια όπως και οι άλλες. Οι ανάγκες των μελών της για στοργή, αγάπη, επικοινωνία, κατανόηση, εξέλιξη και αυτονομία είναι κοινές όπως σε όλες τις οικογένειες.

Ο μόνος γονιός -όπως και κάθε γονιός άλλωστε- χρειάζεται να φροντίζει τις δικές του ανάγκες για να μπορέσει στη συνέχεια να φροντίσει και τις ανάγκες των παιδιών του. Εάν αναζητά και αξιοποιεί τη βοήθεια και τη στήριξη από το περιβάλλον σχετικά με τα πρακτικά θέματα, εάν ζητά τη συναισθηματική στήριξη από άλλες πηγές ώστε να μη χρειάζεται να προσκολλάται στα παιδιά, εάν δεν απομονώνει την οικογένειά του από τις άλλες οικογένειες -μονογονεϊκές ή μη-, εάν δεν προσπερνά τις χαρούμενες στιγμές, εάν προωθεί την ανοιχτή επικοινωνία μέσα στην οικογένεια ώστε να λύνονται πιο εύκολα οι συγκρούσεις και οι δυσκολίες, τότε οι δυσκολίες που συνοδεύουν το ρόλο του μπορούν να μειωθούν.

Όσο για την ανεξαρτησία, αν δεχτούμε, λέει η οικογενειακή θεραπεύτρια, τη γνωστή ρήση της Virginia Satir ότι οι γονείς είναι οι αρχιτέκτονες της οικογένειας, τότε και σε αυτού του τύπου την οικογένεια ο γονιός είναι αυτός που θα πρέπει πρώτος να δουλέψει πάνω στην δική του ανεξαρτησία, ώστε να αφήσει το χώρο και στα παιδιά να κατακτήσουν τη δική τους.

Ο κόσμος των συναισθημάτων

Ποια είναι όμως τα συναισθήματα ενός παιδιού που μεγαλώνει σε μονογονεϊκή οικογένεια; «Εξαρτάται από το είδος της μονογονεϊκής οικογένειας, εάν υπάρχει ο άλλος γονέας και ποιά σχέση έχει μ’ αυτόν, καθώς επίσης και πώς είναι το περιβάλλον στο οποίο ζει» προσθέτει η οικογενειακή θεραπεύτρια.

Στις περιπτώσεις διαζυγίου ή θανάτου του ενός γονέα, το παιδί βιώνει μία μεγάλη αλλαγή στη ζωή του με τα συνακόλουθα συναισθήματα θλίψης, φόβου, άγχους και αβεβαιότητας. Συχνά, φοβάται ότι θα χάσει και τον άλλο γονιό, οπότε προσκολλάται πάνω του. Άλλες φορές, μπορεί να μπει ασυνείδητα στο ρόλο του συντρόφου, υποστηρικτή, φίλου ή ακόμα και συμβούλου του γονιού με τον οποίο μένει και έτσι γίνεται «γονεοποιημένο» παιδί, δηλαδή το παιδί που φροντίζει τις ανάγκες του γονιού του. Αυτό συμβαίνει βέβαια, όταν ο γονιός δυσκολεύεται να αναλάβει την ευθύνη και την διαχείριση των δικών του συναισθημάτων. Αυτές οι συναισθηματικές εμπλοκές συναντούνται και στις οικογένειες με τους δύο γονείς παρόντες, αλλά στη μονογονεϊκή οικογένεια είναι ίσως πιθανότερο να συμβούν.

Τα παιδιά μπορεί επίσης να αισθανθούν ότι η δική τους οικογένεια είναι διαφορετική από τις άλλες, ιδιαίτερα εάν δεν γνωρίζουν άλλες μονογονεϊκές οικογένειες. Το πώς θα βιώσουν αυτή τη διαφορετικότητα εξαρτάται από την ψυχοσυναισθηματική κατάσταση και την ωριμότητα του γονιού που μένει μαζί τους, του άλλου γονιού, εάν υπάρχει, από τη στάση του περιβάλλοντος και από το σχολείο λέει η κα Τριανταφυλλοπούλου.

Ο νέος σύντροφος

Σε αντίθεση με το παρελθόν, σήμερα είναι πιο εύκολο ένας άνθρωπος να ξαναφτιάξει τη ζωή του μετά από ένα διαζύγιο ή το θάνατο του συντρόφου του. Τα πράγματα όμως είναι πιο περίπλοκα, όταν υπάρχουν παιδιά. Πρέπει να γνωρίζουν την ύπαρξή του νέου συντρόφου ή καλό είναι να «μένει» έξω από το σπίτι έως ότου η σχέση γίνει σοβαρή; «Ένας νέος σύντροφος θα πρέπει να εισαχθεί προσεκτικά στην οικογένεια και αφού ο γονιός έχει αποφασίσει ότι θέλει να προχωρήσει στη ζωή του μ’ αυτόν τον άνθρωπο. Η γνωριμία με τα παιδιά θα πρέπει να γίνει σιγά-σιγά και αφού προηγηθεί συζήτηση» λέει η ψυχολόγος.

Θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι αντιδράσεις των παιδιών, να τους δίνεται χρόνος να επεξεργασθούν τα συναισθήματά τους, να απαντούνται οι απορίες και οι προβληματισμοί τους. Ταυτόχρονα όμως, θα πρέπει να γίνεται σαφές ότι η προσωπική ζωή του γονιού δεν είναι θέμα προς διαπραγμάτευση μέσα στην οικογένεια, καθώς εκείνος είναι ο μόνος υπεύθυνος γι’αυτήν.

Η ζωή μάς επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις. Αν η φροντίδα της οικογένειάς μας χωρίς να έχουμε σύντροφο στο πλευρό μας είναι μία από αυτές, ας το δούμε ως ακόμα μία πρόκληση που θα αντιμετωπίσουμε στη διάρκεια του ταξιδιού μας σε αυτόν τον κόσμο. Εξάλλου η ανατροφή των παιδιών μας κρύβει τόση ευτυχία, ακόμα κι αν δεν τη μοιραζόμαστε με κάποιον άλλον…

Ο ρόλος του σχολείου

Η δεύτερη αλλά μεγαλύτερη οικογένεια των παιδιών, το σχολείο, όπως σε κάθε περίπτωση έτσι και εδώ παίζει ή πρέπει να παίζει σημαντικό ρόλο. Εκεί τα παιδιά περνούν πολλές ώρες και είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός περιβάλλοντος που να τα κάνει να αισθάνονται ασφαλή και προστατευμένα.

Ο εκπαιδευτικός κ. Νίκος Ξενάκης έχει δουλέψει με παιδιά μονογονεϊκών οικογενειών και μοιράζεται μαζί μας την εμπειρία του.
– Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει ένας εκπαιδευτικός σε αυτές τις περιπτώσεις;
Ένα κείμενο, μια εικόνα, μια γενικότερη αναφορά στην οικογένεια και τα μέλη της που δεν έχει γίνει με σωστό τρόπο, μπορεί να πυροδοτήσει δυσάρεστα συναισθήματα στα παιδιά των μονογονεϊκών οικογενειών. Οφείλουμε να είμαστε πολύ προσεκτικοί. Η παρουσίαση του υλικού πρέπει να γίνεται με κάπως πιο αποχρωματισμένο τρόπο. Στο μέτρο του δυνατού θα μπορούσαμε να παραλείψουμε εν μέρει ή πλήρως τμήματά του, ειδικά σε περιπτώσεις πρόσφατης απώλειας ή απομάκρυνσης του ενός γονιού.
Ο δάσκαλος πρέπει να βρίσκεται κοντά στο παιδί για να το βοηθά να μην αισθάνεται μόνο, αλλά μοναδικό. Να το βοηθά διακριτικά να χτίζει την αυτοεκτίμησή του και την πεποίθηση ότι δεν έχει λιγότερες δυνατότητες ούτε διαφέρει ουσιαστικά από τους συμμαθητές του.
Όσον αφορά στη σχολική επίδοση, από την προσωπική μου εμπειρία μπορώ να πω ότι δεν υπάρχει απόλυτη συνάρτησή της με την παρουσία του ενός ή των δύο γονέων. Οι μαθητές μονογονεϊκών οικογενειών που είχα κατά καιρούς υπήρξαν από άριστοι έως και κακοί μαθητές.
Η επίδοση θεωρώ ότι συνδέεται περισσότερο με τις εγγενείς δυνατότητες και αδυναμίες του ίδιου του παιδιού, τον τρόπο που πλάθεται η προσωπικότητά του, που δομείται ο χαρακτήρας του μέσα στη μονογονεϊκή οικογένεια και την εικόνα που έχει για τον εαυτό του. Επίσης ρόλο παίζει η προσωπικότητα και ο χαρακτήρας του παρόντος γονιού και το πώς βλέπει αλλά και εκτελεί το ρόλο του ως μόνος γονιός.
– Μπορεί το σχολείο και πώς να στηρίξει ένα τέτοιο παιδί να θωρακιστεί από τη σκληρότητα των συνομηλίκων του;
Για να είμαι ειλικρινής δεν έχω υπάρξει ποτέ μάρτυρας σκληρής συμπεριφοράς των παιδιών απέναντι σε συμμαθητή τους, επειδή εκείνος προέρχεται από μονογονεϊκή οικογένεια, ούτε μπορώ να φανταστώ παιδιά να κοροϊδεύουν συμμαθητή τους, επειδή δεν «έχει» μπαμπά ή μαμά. Αντιθέτως σε περιπτώσεις οικογενειών που ο ένας από τους δύο γονείς έχει αποβιώσει, τα παιδιά είναι ιδιαίτερα στοργικά, προσεκτικά και ευαίσθητα απέναντι στο συμμαθητή τους.
Η πρόκληση δεν είναι πώς θα προστατεύσουμε τα παιδιά από τους συνομηλίκους τους, αλλά πώς θα βοηθηθούν τα ίδια να αντιμετωπίσουν την απουσία από την οικογενειακή εστία του ενός από τους δύο γονείς τους.

Ο εκπαιδευτικός πρέπει να βρίσκει ευκαιρίες για να συζητήσει μέσα στην τάξη για τους τύπους των οικογενειών που συναντάμε στην κοινωνία μας.
Δυστυχώς υπάρχουν μόνο δύο κείμενα, ένα στο βιβλίο της γλώσσας της Ε΄ τάξης και ένα στης ΣΤ΄ τάξης, στα οποία γίνεται αναφορά ειδικότερα στη μονογονεϊκή οικογένεια.

Σκοπός του εκπαιδευτικού, σε συνεργασία με το γονιό, είναι να βοηθήσει το παιδί να αποκτήσει αυτοπεποίθηση, να απενοχοποιήσει την κατάσταση που βιώνει, να πάψει να αισθάνεται μειονεκτικά και να καταλάβει ότι ο τύπος της οικογένειας που ζει είναι απλώς ένας από τους πολλούς που υπάρχουν. Έτσι το παιδί αποδέχεται την εικόνα του και μπορεί να λειτουργήσει ισότιμα μέσα στη δυναμική της σχολικής τάξης.

Από την Πόπη Παπαγεωργίου, με τη συνεργασία της ψυχολόγου-οικογενειακής θεραπεύτριας κας Αθανασίας Τριανταφυλλοπούλου.

Το διαβάσαμε εδώ