«Να τα πούμε;» το έθιμο των καλάντων σε όλη την Ελλάδα

«Να τα πούμε;» το έθιμο των καλάντων σε όλη την Ελλάδα

Το έθιμο, κάθε παραμονή Χριστουγέννων, Αγίου Βασιλείου και Φώτων, να τραγουδούν τα παιδιά τα κάλαντα είναι παλιό. Το όνομά τους το πήραν από τη λατινική λέξη calendae (καλένδες), όπως έλεγαν οι Ρωμαίοι τις πρωτομηνιές και που στη βυζαντινή εποχή συνήθιζαν να τις γιορτάζουν και μάλιστα με ιδιαίτερη λαμπρότητα τις καλένδες του Ιανουαρίου.  Τα παιδιά, και τότε, όπως και σήμερα, πήγαιναν στα σπίτια και έλεγαν διάφορα άσματα για να πάρουν φιλοδώρημα.

Ο Άγιος Φραγκίσκος, λέει μια παράδοση, είναι εκείνος που διέσωσε τη συνήθεια να ψάλλονται τα κάλαντα των Χριστουγέννων. Λένε μάλιστα πως όταν οι χωρικοί πήγαν να δουν τη Χριστουγεννιάτικη σκηνή του αυτός τους είπε να τραγουδήσουν. Τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα, στην πραγματικότητα είναι πρωτοχρονιάτικα γιατί μέχρι τον 4ο αιώνα η 25η Δεκεμβρίου γιορταζόταν ως αρχή του έτους.

Άλλοι πιστεύουν ότι το έθιμο μάς έρχεται από τις αρχαίες διονυσιακές γιορτές. Και τότε τα παιδιά τα έλεγαν όπως και σήμερα, κρατώντας στο χέρι ένα κλαδί δάφνης ή ελιάς, τυλιγμένο με πρόβειο μαλλί. Το κλαδί αυτό το έλεγαν Ερεσιώνη, επειδή ακριβώς ήταν περιτυλιγμένο ,ε έριο και συμβόλιζε την ευφορία και τη γονιμότητα.

Ό,τι και να πουν όμως, μια είναι η αλήθεια: το έθιμο θεωρήθηκε ειδωλολατρικό και γι’ αυτό τον λόγο και τα κάλαντα είχαν απαγορευτεί από τους Πατέρες της εκκλησίας που προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να ξεκολλήσουν τους χριστιανούς από τις προγονικές αναμνήσεις τους. Συγκεκριμένα το είχαν καταδικάσει ως ειδωλολατρικό έθιμο με απόφαση στη  ΣΤ’ Οικουμενική Συνόδο το 68ο μ.Χ. Αυτοί που συμμετείχαν στο έθιμο των Καλάντων αποκαλούνταν «Μηναγύρτες».

Με την πάροδο του χρόνου όμως, τα Κάλαντα απέκτησαν θρησκευτικό χαρακτήρα και πλέον είναι ένα χριστουγεννιάτικο έθιμο που φέρνει χαρά και τύχη. Τα κάλαντα είναι δημοτικά τραγούδια με ευχές. Τα κάλαντα των τριών γιορτών, Χριστουγέννων, Αγίου Βασιλείου και Φώτων, διαφέρουν μόνο στους στίχους που αναφέρονται στην κάθε μια από τις γιορτές αυτές. Κατά τα άλλα είναι ευχετικές προσφωνήσεις και κολακευτικά εγκώμια για τους νοικοκυραίους του σπιτιού όπου «τα λένε».

Οι στίχοι τους εκφράζουν παινέματα:

Για την ομορφιά και νοικοκυροσύνη της σπιτονοικοκυράς

Για την αρχοντιά και την απλοχεριά του νοικοκύρη

Για την ηθική και την πρόοδο του καθενός από τα μέλη της οικογένειας. Ανάλογα με το επάγγελμα έπλεκαν και το εγκώμιο με διαφορετικούς στίχους για τον ναυτικό, τον τσοπάνη, τον γεωργό, τον μαθητή, την κοπέλα της παντρειάς κ.λπ.

Στα χρόνια της σκλαβιάς, της τουρκοκρατίας, τα άσματα που έλεγαν είχαν υπονοούμενες φράσεις όπως αυτή:

«Κυρά ψηλή, κυρά Χρυσή, κυρά καμαρωμένη
Όντας θε να ρθη κι ο καιρός ν’ αστράψη πάλι τ’ άστρο»  

                                ή

«Αν είναι τώρα σκοτεινιά και σβύουνε τα επουράνια
γοργά θα φύγη η καταχνιά και θα φωτίση ο κόσμος»

Ο τρόπος που τα έλεγαν ήταν πανομοιότυπος σχεδόν σε όλα τα μέρη. Τα παιδιά, αφού ζητούσαν άδεια από τους νοικοκυραίους με την καθιερωμένη φράση «Να τα πούμε;» άρχιζαν την ψαλμωδία τους. Η άδεια ήταν απαραίτητη προϋπόθεση και ίσως είναι απομεινάρι της τουρκοκρατίας. Την παραμονή των Χριστουγέννων παιδιά ή άντρες γυρνούσαν από σπίτι σε σπίτι κι έλεγαν τα κάλαντα.

Τα Κάλαντα σήμερα

Τα τραγούδια των καλάντων συνοδεύονται από κάποια παραδοσιακά όργανα όπως είναι το τρίγωνο, το λαούτο, το νταούλι, η τσαμπούνα, η φλογέρα, η φυσαρμόνικα, το ακορντεόν και το τύμπανο. Τα παιδιά που ψάλλουν τα Κάλαντα, συνήθως κρατάνε τρίγωνο και είναι ομάδα ή μόνα τους. Πηγαίνουν σε σπίτια, γειτονιές, καταστήματα και δημόσιους χώρους και πάντα ρωτάνε το καθιερωμένο «Να τα πούμε;» και δεν τα λένε μέχρι να ακούσουν «Να τα πείτε».

Έχουν γίνει βέβαια, διάφορες παραλλαγές των τραγουδιών με λόγια εθνικά ή αστικά και τοπικά ή παραδοσιακά (κατά περιοχή). Έχουν καταμετρηθεί περισσότερες από 30 τριάντα παραλλαγές μόνο στον Ελλαδικό χώρο, ενώ διάφορα αγγλοσαξωνικά χριστουγεννιάτικα τραγούδια χρησιμοποιούνται κάποιες φορές επιπρόσθετα με τα παραδοσιακά. Μερικά μάλιστα έχουν μεταγλωττιστεί στα ελληνικά.

Αφού ακουστεί το ευχητήριο τραγούδι και αποδοθούν οι ευχές «Χρόνια Πολλά», τα παιδιά παίρνουν ένα φιλοδώρημα. Παλαιότερα, ήταν συνήθως κάποιο φαγώσιμο (γλυκό, φρούτο, ξηρός καρπός), τώρα είναι συνήθως χρήματα. Γι’ αυτό υπάρχει και η παρασκευή της κουλούρας.

Σε κάποια μέρη της Ελλάδας, ο σκοπός της απαγγελίας των καλάντων  και η οικονομική συνδρομή, είναι για κάποιο κοινωνικό σκοπό (πχ ανέγερση ή επιδιόρθωση ναού). Τέτοιες είναι και οι σχετικές “μαντινάδες” της Κρήτης ή τα “κοτσάκια”.

Στη Χίο το βράδυ της παραμονής ομάδες παιδιών ή ανδρών γύριζαν στα σπίτια με τύμπανα και φλογέρες ή με μουσική και έψαλλαν τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα:

Καλήν εσπέραν άρχοντες,
Κι αν είναι ορισμός σας,
Χριστού την θείαν γέννησιν
Να πω στ’ αρχοντικό σας…

Στην περιοχή Κοζάνης τα παιδιά έλεγαν τα κάλαντα κρατώντας ένα ξύλο μήκους μισού μέτρου και σχήματος Τ  (την τζομπανίκα) για να χτυπούν τις πόρτες και ένα τροβά (υφαντό σακούλι για τα δώρα). Οι νοικοκυρές τους «φιλεύουν» μήλα, σύκα, καρύδια, κάστανα, κουλουράκια (κολιαντίνες), αβγά, χρήματα κ.ά.

Στην Ήπειρο, την παραμονή των Χριστουγέννων τραγουδούσαν:

Κόλιαντα , μπάμπω, κόλιαντα,
και μένα κολιαντίνα.
Κι αν δεν μου δώσεις
κι αν δεν μου δώσεις κόλιαντα,,
δώσ’ μας την θυγατέρα σ’.
-Τι την θέλεις, τη δική μου θυγατέρα
-Να την φιλώ, να την τσιμπώ
να με ζεσταίνει το βράδυ.
Φέρτε μας τα κόλιαντα,
τι μας πήρ’ η μέρα.
Η μέρα μερουλίζει,
το πουλί τσουρίζει.
Η γάτα νιαουρίζει,
ο Χριστός γεννιέται.
Γεννιέται και βαφτίζεται
στους ουρανούς απάνω.
Οι άγγελοι χαίρουνται
και τα δαιμόνια σκάνουν (=σκάνε).
Σκάνουν και πλαντάζουν
τα σίδερα δαγκάνουν

Πανελλήνια κάλαντα

Καλήν εσπέραν άρχοντες.
Κι αν εί- κι αν είναι ορισμός σας
Χριστού την θεία γέννηση
να πω- να πω στ΄ αρχοντικό σας,

Χριστός γεννάται σήμερον
εν Βη- εν Βηθλεέμ τη πόλη,
οι ουρανοί αγάλλονται,
χαίρε- χαίρετ΄ η φύσις όλη,

εν τω σπηλαίω τίκτεται ,
εν φα- εν φάτνη των αλόγων,
ο βασιλεύς των ουρανών
και ποι- και ποιητής των όλων.

Πανελλήνια κάλαντα (ολόκληρο το περιεχόμενο)

Καλήν ημέραν άρχοντες
αν είναι ο ορισμός σας
Χριστού τη θεία γέννηση
να πω στ’ αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον
εν Βηθλεέμ τη πόλη
οι ουρανοί αγάλλονται
χαίρει η φύσις όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται
εν φάτνη των αλόγων
ο Βασιλεύς των ουρανών
και ποιητής των όλων.
Μες στο σχολείο μας αυτό
πέτρες να μη ραγίσουν
κι οι δάσκαλοι κι οι μαθητές
χρόνια πολλά να ζήσουν.
Πλήθος αγγέλων ψάλλουσι
το δο- το δόξα εν υψίστοις
και τούτο άξιον εστί
η των η των ποιμένων πίστις.
Εκ της Περσίας έρχονται
τρεις μά- τρεις μάγοι με τα δώρα
άστρο λαμπρό τους οδηγεί
χωρίς χωρίς να λείψει ώρα
Έφτασαν εις Ιερουσαλήμ
με πο- με πόθον ερωτώσι
που εγεννήθει ο Χριστός
να πα- να παν’ να τον ευρώσι
Δια χριστόν ως ήκουσεν
ο βα- ο βασιλεύς Ηρώδης
αμέσως εταράχθηκε
κι εγι- κι έγινε θηριώδης
Ότι πολλά φοβήθηκε
δια την, δια την βασιλείαν
μην του την πάρει ο Χριστός
και χα- και χάσει την αξίαν.

Κάλαντα Χριστουγέννων από όλη την Ελλάδα

 Μωραΐτικα

Χριστούγεννα , Πρωτούγεννα , πρώτη γιορτή του χρόνου,
για βγάτε , δέτε , μάθετε , πως ο Χριστός γεννάται .
Γεννάται κι αναθρέφεται με μέλι και με γάλα ,
το μέλι τρων οι άρχοντες , το γάλα οι αφεντάδες
και το μελισσοβότανο να νίβοντ’ οι κυράδες!
Κυρά ψηλή ,κυρά λιγνή , κυρά γαϊτανοφρύδα ,
κυρά μου οτάν στολίζεσαι να πας στην εκκλησιά σου ,
βάνεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι αγκάλη
και τον καθάριο αυγερινό τον βάζεις δακτυλίδι .
Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε,
παρά σας αγαπούσαμε κι ηρθαμε να σας δούμε !
Δώστε μας και τον κόκκορα , δώστε μας και την κότα !
Δώστε μας και πέντ’ έξι αυγά , να πάμε σ΄ άλλη πόρτα!

Κάλαντα ηπειρώτικα
Ελάτε εδώ γειτόνισσες
Και εσείς γειτονοπούλες,
Τα σπάργανα να φτιάξουμε
και το Χριστό ν΄ αλλάξουμε.
Τα σπάργανα για το Χριστό,
Ελάτε όλες σας εδώ.(δις)
Να πάμε να γυρίσουμε
Και βάγια να σκορπίσουμε .
Να βρούμε και την Παναγιά
οπού μας φέρνει τη χαρά.
Τα σπάργανα για το Χριστό,
ελάτε όλες σας εδώ.(δις)
Κοιμάται στα τριαντάφυλλα,
γεννιέται μες στα λούλουδα.
Γεννιέται μες στα λούλουδα ,
κοιμάται στα τριαντάφυλλα.
Τα σπάργανα για το Χριστό,
ελάτε όλες σας εδώ.
Τα σπάργανα να φτιάξουμε
και το Χριστό ν΄ αλλάξου

Κάλαντα Κρήτης
Καλήν εσπέραν άρχοντες αν είναι ορισμός σας.
Χριστού τη Θεία Γέννηση να πω στ’αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει
οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρετ’ η φύσις όλη.
Κερά καμαροτράχηλη και φεγγαρο μαγούλα
όπου τον έχεις τον υγιό το μόσχο κανακάρη,
λούζεις τον και χτενίζεις τον και στο σχολειό τον πέμπει*:
κι ο δάσκαλος τον έδειρε μ’ ένα χρυσό βεργάλι.
Και η κυρά δασκάλισσα με το μαργαριτάρι
είπαμε δα για την κερά ας πούμε για τη βάγια.
Άψε βαγίτσα το κερί, άψε και το λυχνάρι
και κάτσε και ντουχιούντιζε ίντα θα μας εβγάλεις
για απάκι για λουκάνικο για χοιρινό κομμάτι
κι από τον πύρο του βουτσιού να πιούμε μια γεμάτη.
Κι από τη μαύρη όρνιθα κανένα αυγουλάκι
κι αν το’ κάνε η γαλανή ας είναι ζευγαράκι.
Κι από το πιθαράκι σου ένα κουρούπι λάδι
κι αν είναι κι ακροπλιάτερο βαστούμε και τ’ ασκάκι.
Φέρε πανιέρι κάστανα, πανιέρι λεπτοκάρυα
και φέρε και γλυκό κρασί να πιουν τα παλικάρια.
Κι αν είναι με το θέλημα άσπρη μου περιστέρα
ανοίξετε την πόρτα σας να πούμε «καλησπέρα».

Κάλαντα Θράκης

Χριστός γεννιέται, χαρά στον κόσμο,
χαρά στον κόσμο, στα παλληκάρια.
Σαράντα μέρες, σαράντα νύχτες,
η Παναγιά μας κοιλοπονούσε.
Κοιλοπονούσε, παρακαλούσε,
τους αρχαγγέλους , τους ιεράρχες.
-Σεις αρχαγγέλοι και ιεράρχες,
στη Σμύρνη πηγαίν΄τε , μαμμές να φέρ΄τε.
Άγια Μαρίνα, άγια Κατερίνα,
στη Σμύρνη πάνε , μαμμές να φέρουν.
Όσο να πάνε κι όσο να έρθουν,
η Παναγιά μας ηληυτηρώθη.
Στην κούνια τό ΄βαλαν και το κουνούσαν,
και το κουνούσαν , το τραγουδούσαν.
Σαν ήλιος λάμπει ,σα νιο φεγγάρι,
σα νιο φεγγάρι, το παλληκάρι.
Φέγγει σε τούτον το νοικοκύρη,
με τα καλά του, με τα παιδιά του,
με την καλή τη νοικοκυρά του…

Φέτος τα παιδιά δεν θα βγουν να πουν τα κάλαντα, ας τα τραγουδήσουμε δυνατά στα σπιτικά μας για καλοτυχία και ευημερία! Καλά κι ευλογημένα Χριστούγεννα σε όλους!

Βιβλιογραφία: Γιώργοσ Β. Σιέττος, Έθιμα και γιορτές, Πειριαάς 1975