Κοινοποιείστε το άρθρο
Το έθιμο της βασιλόπιτας: από τις «Αγιοβασιλίτσες» της Θεσσαλίας στον «τσιμπιστό» σταυρό στις Κυδωνιές
Ο Έπαρχος της Καισαρείας, σύμφωνα με την παράδοση, ζητούσε φόρους από τους χριστιανούς. Εκείνοι μην έχοντας να πληρώσουν, πήγαν στον Άγιο Βασίλειο. Ο Άγιος Βασίλης τότε τους παρότρυνε να μαζέψουν όλα τα χρυσαφικά και τα κοσμήματα των γυναικών τους και να τους τα δώσουν.
Αφού του πήγαν τα κοσμήματα, ο Άγιος ξεκίνησε για το σπίτι του Έπαρχου. Ο τελευταίος, επειδή ντράπηκε τον Άγιο, χάρισε στους χριστιανούς τον φόρο. Ο Άγιος όταν γύρισε στο σπίτι του, θέλησε να επιστρέψει τα χρυσαφικά και επειδή δεν ήξερε σε ποιον ανήκει το καθένα, σοφίστηκε τον εξής τρόπο: είπε και ζύμωσαν ψωμάκια μέσα στα οποία έβαλαν κι από ένα κόσμημα. Έτσι κατά τρόπο θαυμαστό, ο καθένας βρήκε στο ψωμάκι που του έτυχε το κόσμημά του.
Από τότε λοιπόν καθιερώθηκε το έθιμο της βασιλόπιτας το οποίο έχει ιδιαίτερη ομορφιά και μάλιστα το κόψιμο της πίτας. Τη βασιλόπιτα ανάλογα με την τοπική συνήθεια την κόβουν το βράδυ της Παραμονής, τα μεσάνυχτα ή ανήμερα την Πρωτοχρονιά, μετά τη θεία λειτουργία. Την κόβει συνήθως ο νοικοκύρης του σπιτιού και τη μοιράζει σε όσους παρευρίσκονται στο τραπέζι.
Το κόψιμο της πίτας απαιτεί ολόκληρη ιεροτελεστία. Αφού την κόψουν στα τέσσερα έτσι που αν σχηματίζεται ο σταυρός, κόβουν το πρώτο κομμάτι για τον Χριστό, το δεύτερο για τον Άγιο Βασίλειο και μετά για τους υπολοίπους. Μέσα στην πίτα κρύβουν ένα νόμισμα. Εκείνος που θα το βρει είναι ο τυχερός της χρονιάς.
Έθιμα της βασιλόπιτας ανά την Ελλάδα
Στην Κάλυμνο εκείνος που βρίσκει το νόμισμα πρέπει το πρωί να πάει να φέρει νερό και μάλιστα το νερό ερχόταν αμίλητο στο σπίτι και από αυτό έπρεπε να πλυθούν όλα τα μέλη της οικογένειας. Τη βρύση από την οποία θα έπαιρνε ο τυχερός νερό, την άφηναν ανοιχτή όλη τη νύχτα για να τρέχει το βιός στο σπίτι, όπως το νερό στη βρύση.
Στη Μακεδονία και ειδικότερα στον Δρυμό πάνω στην πίτα σχεδιάζουν διάφορες παραστάσεις από σκηνές του γεωργικού βίου όπως το αλέτρι με τα βόδια, το βαγιόνι, τη στάβα κ.ά. Οι οικογένειες όμως των κτηνοτρόφων τη στολίζουν με σκηνές του μαντριού και της στάνης.
Στα Ζαγόρια της Ηπείρου, εκτός από το νόμισμα, βάζουν μέσα στην πίτα και από ένα σταυρό με καλάμι σιταριού και κλήμα κρανιάς. Ανάλογα με το τι θα κερδίσει κανείς, οι δουλειές του θα πάνε καλά στη γεωργία, στην κτηνοτροφία ή στην οινοποιία.
Στην Κάρπαθο, η γυναίκα του γεωργού ζυμώνει πίτα και για βόδια της, τη «βουόπιτα» και τη δίνει σχήμα αλετριού. Αφού κόψουν ένα κομμάτι για τον Χριστό, την υπόλοιπη τη θρυμματίζουν και με λίγο αλάτι τη δίνουν στα βόδια.
Στη Θεσσαλία δεν ζυμώνουν βασιλόπιτες, αλλά κουλούρες σε διάφορα σχήματα που τις λένε «Αγιοβασιλίτσες».
Στην Ήπειρο ιδιαίτερα γραφικό είναι το κόψιμο της πίτας στις στάνες των Σαρακατσαναίων, στα χειμαδιά τους. Εκεί η βασιλόπιτα, φτιαγμένη από το πιο όμορφο και φρόνιμο κορίτσι της οικογένειας και με υλικά το καθαρό σιτάρι, αυγά και μέλι, κόβεται και ενώ όλοι παίρνουν το κομμάτι τους καθισμένοι γύρω γύρω στο εορταστικό τραπέζι , τσελιγκάδες και πιστικοί, τραγουδούν διάφορα τραγούδια. Οι νέοι ρίχνουν στη φωτιά κλωνάρια πρίνου και καθώς τα πουρναρόφυλλα τριζοβολούν, όλοι εύχονται «Έτσι να βελάζουν πολλά αρνιά».
Σε πολλά μέρη το κόψιμο της πίτας γίνεται με κάθε ιεροτελεστία, όπως στη Νιγρίτα Σερρών, όπου το βράδυ της Παραμονής, όλη η οικογένεια θα συγκεντρωθεί γύρω από το γιορτινό τραπέζι που είναι γεμάτο με όλα τα καλά και στη μέση είναι η βασιλόπιτα κι ένα θυμιατό με θυμίαμα. Ο πατέρας στέκει στην κορυφή του τραπεζιού με ένα κερί αναμμένο στο χέρι, λέει την προσευχή και το τροπάριο του Αγίου Βασιλείου και ύστερα θυμιατίζει όλη την οικογένεια που στέκει ορθή γύρω από το τραπέζι. Στη συνέχεια θυμιατίζει τις τέσσερις γωνιές του σπιτιού, κατεβαίνει στον στάβλο και θυμιατίζει τα ζώα και όταν τους θυμιατίσει όλους γυρίζει πίσω στο τραπέζι και γίνεται το κόψιμο της πίτας. Το πρώτο κομμάτι είναι για την Παναγία και τον Χριστό, το δεύτερο για τον Άγιο Βασίλειο, το τρίτο για το σπίτι, το τέταρτο για το μαγαζί εάν υπάρχει, και ακολουθούν με τη σειρά ο πατέρας, η μητέρα και τα παιδιά. Σε όποιον πέσει το φλουρί, εκείνος θα πρέπει ξημερώνοντας το άλλο πρωί να πάει να φέρει το αμίλητο νερό από τη βρύση, ενώ στην Κοζάνη ο τυχερός της βασιλόπιτας, μόλις σηκωθεί το πρωί θα πάρει αρκετές φέτες από την πίτα και θα κατέβει στον στάβλο να τις μοιράσει στα ζωντανά του σπιτιού.
Στις Κυδωνιές την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, η νοικοκυρά πρωί πρωί ζύμωνε τη βασιλόπιτα με αλεύρι, με λάδι, ζάχαρη και μυρωδικά. Έπειτα με ένα πιρούνι έκανε ένα μεγάλο σταυρό στη μέση, τσιμπιστό. Τον έκανε με πιρούνι για να βγαίνουν τα μάτια των εχθρών και να μην γλωσσοτρώνε το σπίτι. Έπαιρνε ύστερα ένα κλειδί και έκανε πλουμίδια επάνω στην πίτα για να κλειδώνεται το στόμα των εχθρών και να μην λένε. Έκανε και άλλα πλουμίδια με τη δαχτυλήθρα, που είναι το γνώρισμα της νοικοκυράς.
Στην Αγιάσο τη βασιλόπιτα την κόβουν το απόσπερο του Αγίου Βασιλείου. Τη μοιράζει ο νοικοκύρης με του καθενός τη μοίρα. Κόβει και ένα του Χριστού και ένα της Παναγίας, θα κόψει και για τα ζα του, του μουλαριού, της κατσίκας. Κατέβαιναν και στα ζα και τα τάιζαν στο στόμα.
Στις μέρες μας επικράτησε η συνήθεια να κόβουν βασιλόπιτα και οι Σύλλογοι κι έτσι δίνεται η ευκαιρία να συναντηθούν τα μέλη τους και να συσφίξουν τις σχέσεις τους, ενώ παράλληλα διοργανώνον και συνεστιάσεις και χορούς που αποτελούν τη εξέλιξη του παραδοσιακού λαϊκού εθίμου της Πρωτοχρονιάτικης πίτας. Η κοσμική αυτή συνήθεια έχει διευρύνει τον χρόνο με αποτέλεσμα η βασιλόπιτα να κόβεται σε οποιαδήποτε μέρα από την Πρωτοχρονιά μέχρι τα τέλη του Ιανουαρίου ή και αργότερα.
Καλή και ευλογημένη χρονιά!
Βιβλιογραφία
Γιώργος Β. Σέττος, Έθιμα στις γιορτές, Πειραιάς 1975
Δημ. Σ. Λουκάτος, Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, εκδόσεις ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ, Αθήνα 1997
