Τι σημαίνει ελευθερία;

Αναμφισβήτητα, εμείς οι ίδιοι τοποθετούμε φραγμούς στο μυαλό μας. Και πολλές φορές αχρείαστα. Οχυρωνόμαστε με συρματοπλέγματα για να κρατήσουμε τους άλλους μακριά. Ξεχνάμε όμως, πως τα ίδια συρματοπλέγματα που χρησιμοποιούμε για να μη μπουν οι άλλοι μέσα, κρατάνε κι εμάς από το να βγούμε έξω.

Τι σημαίνει ελευθερία; Τι ορίζουμε ως ελευθερία; Ποιος είναι ελεύθερος;

Ο Αριστοτέλης όρισε ως ελεύθερο άνθρωπο αυτόν που έχει ξεπεράσει τους φόβους του. Εμείς, τουλάχιστον στην πλειοψηφία μας, ορίζουμε ως ελεύθερο αυτόν που δεν βρίσκεται σε κάποια μορφή φυλακής. Αυτόν που δεν περιορίζεται πίσω από κάγκελα και συρματοπλέγματα.

Τον «νομοταγή πολίτη». Αυτόν που συμμορφώνεται με νόμους και κανόνες και δεν παρανομεί.

Ή μάλλον, αυτόν που δεν τον έχουν πιάσει να παρανομεί. Γιατί κάπου εκεί έγκειται η διαφορά του «μέσα» και του «έξω». Κάποιους τους έπιασαν να παρανομούν, κάποιους άλλους όχι. Όχι ακόμα. Ποιον άλλο ορίζουμε ως ελεύθερο; Αυτόν που ζει σε μια ελεύθερη χώρα;

Που δεν είναι υποδουλωμένος; Που δεν βρίσκεται σε πόλεμο;

Όλα αυτά αναφέρονται άμεσα και κατά βάση σε σωματικούς περιορισμούς. Ωστόσο, μια φυλακή δεν χρειάζεται απαραίτητα κάγκελα για να σε αιχμαλωτίσει. Μπορείς να είσαι παγιδευμένος με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Όπως είμαστε όλοι εμείς σήμερα στα σπίτια μας, μαχόμενοι έναν αόρατο αντίπαλο, μακριά από αγαπημένα πρόσωπα, πράγματα, δραστηριότητες, επ’ αόριστον.

Ή όπως δυστυχώς, σε διάφορα μήκη και πλάτη του πλανήτη, κάποιοι άνθρωποι, που κυρίως είναι γυναίκες, βρίσκονται φυλακισμένες στο ίδιο τους το σπίτι από καταπιεστικούς και κακοποιητικούς συζύγους ή συντρόφους. Κλειδωμένες, υπό καθεστώς απειλής και βίας, σωματικής, λεκτικής, σεξουαλικής, ανήμπορες να ελευθερωθούν από τα δεσμά τους. Και με τον καιρό η φυλακή τους από σωματική, μετατρέπεται κυρίως σε ψυχολογική.

Με το φόβο των συνεπειών για οποιαδήποτε απόπειρα απόδρασης ή έχοντας αποπειραθεί να ελευθερωθούν και έχοντας βιώσει κάποιες από τις επιπτώσεις, αποθαρρύνονται από κάποια μελλοντική προσπάθεια. Και να τους δινόταν η ευκαιρία να φύγουν, δεν θα το έκαναν. Ο φόβος, η τρομοκρατία, έχει ριζώσει στο κεφάλι τους και κρατάει δέσμιο το μυαλό τους. Αόρατα κάγκελα.

Πρώτα, πρέπει να βγάλεις τα κάγκελα της φυλακής από το κεφάλι σου.

Έπειτα, το σώμα θα ακολουθήσει. Κι αυτό είναι το δύσκολο μέρος. Να είσαι παγιδευμένος, αλλά να βρεις έναν τρόπο να κρατήσεις το μυαλό σου ελεύθερο. Έχοντας εργαστεί στη φυλακή, αυτό ήταν κάτι που παρατηρούσα συχνά. Υπήρχαν κρατούμενοι που ενώ ήταν φυλακισμένοι σωματικά, το μυαλό τους ήταν ελεύθερο να ταξιδεύει, να ονειρεύεται, να επιθυμεί, να σχεδιάζει, να εύχεται, να επιζητά την ελευθερία, τη ζωή, το «έξω».

Και υπήρχαν άλλοι που ολοφάνερα είχαν χάσει και την ελευθερία του μυαλού τους. Σαν το μόνο που ήξεραν από τη ζωή να ήταν η φυλακή. (Η αλήθεια είναι πως αρκετοί κρατούμενοι περνούν τη μισή και πλέον από τη ζωή τους στη φυλακή, μεγαλώνουν μέσα σε αυτήν, κυριολεκτικά και μεταφορικά).

Όταν βρεθείς πίσω από τα κάγκελα αρχίζεις να ξεχνάς πως ήταν η ζωή χωρίς αυτά. Σταδιακά, αρχίζουν και ριζώνουν στο κεφάλι σου. Ο χρόνος παίζει σημαντικό ρόλο. Όσο μεγαλώνει το διάστημα που περνάει κανείς στη φυλακή, τόσο περισσότερο ιδρυματοποιείται. Αρχίζει και προσαρμόζεται στο περιβάλλον της φυλακής και υιοθετεί την κουλτούρα της.

Μια φυλακή, ιδίως όταν μετατοπίζεται από το σώμα στο μυαλό, δεν σε περιορίζει απλώς στο να κινείσαι ελεύθερα και να πράττεις αυτοβούλως. Περιορίζει κι άλλα πράγματα. Προοδευτικά, πλήττει τον τρόπο σκέψης σου. Αρχίζεις να παρατηρείς πως δεν μπορείς να σκεφτείς όπως πρώτα, όχι τόσο καθαρά κι ελεύθερα.

Το σκεπτικό σου «στενεύει», το λεξιλόγιο «φτωχαίνει», η συγκέντρωση αποδυναμώνεται, η μνήμη εξασθενεί, το μυαλό «θολώνει».

Σκέψου πόσες φορές σου έχουν πει ή έχεις πει εσύ σε κάποιον άλλον ή ακόμα και στον ίδιο σου τον εαυτό Βγες, πήγαινε μια βόλτα, να σε χτυπήσει αέρας, να πάρεις λίγο το χρόνο σου να αποστασιοποιηθείς από τα πράγματα, να καθαρίσει το μυαλό σου, να σκεφτείς πιο λογικά; Μπορείς να φανταστείς πόσο δύσκολο είναι αυτό για κάποιον που βρίσκεται στη φυλακή;

Όταν βρίσκεσαι στη φυλακή, χάνεις την επαφή με τον έξω κόσμο, με την «κοινωνία». Οι εικόνες του έξω, ξεθωριάζουν. Σιγά σιγά, αρχίζεις να αποσυνδέεσαι από τον ίδιο τον εαυτό σου. Οι σκέψεις σου ακολουθούν συγκεκριμένες κατευθύνσεις, περιορισμένες. Κολλάς. Σαν να μην μπορείς να πας παραπέρα. Πέφτεις σε τοίχο όπου και να στρίψεις. Ό, τι και να σκεφτείς, καταλήγει σε αδιέξοδο.

Κι έπειτα, είναι τα συναισθήματα. Αρχίζεις να τα μπλοκάρεις κι αυτά. Κάποιες φορές συνειδητά, άλλες ασυνείδητα. Κάποιοι αρχίζουν και καταπιέζουν αυτά που νιώθουν, γιατί είναι παγιδευμένοι και τι νόημα έχουν τα συναισθήματα όταν δεν μπορείς να κάνεις κάτι γι’ αυτά; Ίσως είναι και μια περιττή πολυτέλεια. Ίσως είναι απλώς ένα εμπόδιο. Ή και «αδυναμία». Κάποια συναισθήματα μας κάνουν να αισθανόμαστε δυνατοί, κάποια μας αφήνουν με μια πικρή αίσθηση ευαλωτότητας που δεν ξέρουμε πώς να τη διαχειριστούμε.

Πολλές φορές δεν συνειδητοποιούμε τα συναισθήματά μας γιατί δεν έχουμε μάθει να τα παρατηρούμε και να τα αναγνωρίζουμε. Άλλες τα κρύβουμε, γιατί δεν αντέχουμε τη δυσφορία που μας προκαλούν ή γιατί δεν επιτρέπουμε στον εαυτό μας να τα βιώσει. Λόγου χάρη, δεν επιτρέπουμε στον εαυτό μας να νιώσει πληγωμένος, φοβισμένος, θυμωμένος, απογοητευμένος, μόνος, ή πιστεύουμε πως δεν αξίζουμε να αισθανθούμε χαρά, γαλήνη, αγάπη κ.λ.π.

Αποφεύγουμε τα συναισθήματά μας γιατί δεν θέλουμε να τα δούμε, θεωρούμε πως δεν θα τα αντέξουμε ή δεν ξέρουμε πώς να τα διαχειριστούμε, ιδίως όταν τα βιώνουμε έντονα. Είναι μια προσπάθεια αυτοάμυνας και προστασίας απέναντι στον εαυτό μας και στους άλλους. Ειδικά σε ένα περιβάλλον όπως αυτό της φυλακής. Είναι πιο ασφαλές να δείξεις θυμωμένος, παρά πληγωμένος. Το να είσαι πληγωμένος δημιουργεί μια αίσθηση ευαλωτότητας που σου είναι αδύνατο να διαχειριστείς.

Έτσι, καθίσταται πιο εύκολο να εκφράσεις θυμό, νευρικότητα, οργή, μίσος. Πίσω από τα οποία συχνά κρύβεται ο φόβος. Και στο μυαλό μας αυτός που φοβάται έχει ταυτιστεί με τον αδύναμο, τον απροστάτευτο, τον ανήμπορο. Είναι ο «εύκολος στόχος». Ο θυμός και τα ξεσπάσματα προκαλούν φόβο στους άλλους. Τους κρατάνε μακριά. Κι έτσι προστατεύεις τον εαυτό σου, γιατί οι άλλοι δεν μπορούν δουν πόσο φοβισμένος και πληγωμένος νιώθεις εσύ στην πραγματικότητα. Κρύβεσαι.

Τα συναισθήματα είναι ενέργεια. Κι όπως η ενέργεια, δεν μπορούν να καταστραφούν. Μπορούν όμως να αλλάξουν μορφή ή κατεύθυνση. Χρειάζεται χρόνος. Και κάποιες φορές, με την πάροδο του χρόνου αρχίζουν και ξεθωριάζουν. Αποδυναμώνονται. Δεν αισθανόμαστε πλέον δέσμιοί τους. Έχουμε καλύτερο έλεγχο πάνω σε αυτά.

Συχνά το μυαλό μας, μας ξεγελάει. Είμαστε σε μια διαρκή μάχη με τον εαυτό μας. Έχουμε πολλές πλευρές, πολλά «κομμάτια» που μας απαρτίζουν και συνθέτουν την ολότητά μας, το ποιοι είμαστε. Μια πλευρά μας σκέφτεται και νιώθει κάτι συγκεκριμένο, μια άλλη πλευρά μας έχει διαφορετικές ανάγκες, που μπορεί και να έρχονται σε σύγκρουση με άλλες πλευρές κι επιθυμίες μας.

Αναμφισβήτητα, εμείς οι ίδιοι τοποθετούμε φραγμούς στο μυαλό μας. Και πολλές φορές αχρείαστα. Οχυρωνόμαστε με συρματοπλέγματα για να κρατήσουμε τους άλλους μακριά. Ξεχνάμε όμως, πως τα ίδια συρματοπλέγματα που χρησιμοποιούμε για να μη μπουν οι άλλοι μέσα, κρατάνε κι εμάς από το να βγούμε έξω.

Είναι σχετικώς εύκολο να βγάλεις έναν άνθρωπο από τη φυλακή. Μπορείς όμως να βγάλεις τη φυλακή από τον άνθρωπο;

Γραφει η Νικολία Ζωμένου Ψυχολόγος Υγείας, MSc.- Γνωσιακή Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεύτρια