Κοινοποιείστε το άρθρο
Το βιβλίο σε κρίση: Έρευνα για το βιβλίο την εποχή της πανδημίας
«Όλα τα βιβλία του κόσμου θα γίνουν ένας ενιαίος ρευστός ιστός αλληλοσυνδεμένων λέξεων και ιδεών»[1]
Συγγραφείς και άνθρωποι από τον χώρο του βιβλίου απαντούν και καταθέτουν τις απόψεις τους στην έρευνα που διενήργησαν το greekaffair.news και το 7nea.gr
Σε μια περίοδο που ο χώρος του πολιτισμού βάλλεται και μετρά πολύπλευρες απώλειες, ο χώρος του βιβλίου δεν ήταν δυνατό να μην μετράει και αυτός τις δικές του «πληγές».
Η υγειονομική κρίση που διαδέχτηκε την πολυετή οικονομική κρίση, ήρθε για να δημιουργήσει τα δικά της ποικίλα προβλήματα και να επιβάλλει τους δικούς της ρυθμούς στις συνθήκες διαβίωσης και κυρίως στον τρόπο και τις επιλογές επιβίωσης. Να ανατρέψει την κανονικότητα και να υπαγορεύσει σε όλους τους δικούς της κανόνες και όπως λέει η κ. Βάσω Σωτηρίου «Το χαρακτηριστικό της εποχής μας με την πανδημία είναι ότι το ηθικό είναι πολύ πεσμένο. Και με την κρίση υπήρχε το ίδιο αλλά τώρα συνδυάζεται με τον φόβο. Φόβο για τη ζωή, φόβο για τα χρήματα, φόβο για την επιβίωση».
Παράλληλα ήρθε να επιβεβαιώσει το κοινό μυστικό ότι, ενώ ο πολιτισμός είναι ένα δημόσιο αγαθό που πρέπει να προσφέρεται χωρίς όρους, προϋποθέσεις και διακρίσεις, δυστυχώς την εποχή της πανδημίας «η τέχνη θεωρείται η πρώτη πολυτέλεια που εγκαταλείπεται σε περίοδο αναταραχών και ο καλλιτέχνης είναι ο πρώτος από τους εργαζόμενους που υποφέρει» επεσήμανε στη σχετική ερώτηση ο συγγραφέας Αλέξης Σταμάτης.
Εδώ και ένα χρόνο περίπου ο χώρος του βιβλίου διέρχεται μια νέα, ξαφνική κρίση ως συνέπεια της πανδημίας. Το καθολικό κλείσιμο τόσο των βιβλιοπωλείων όσο και των βιβλιοθηκών, έφερε τους ανθρώπους του χώρου αντιμέτωπους με έναν «νέο εχθρό» και η μάχη είναι σκληρή. Οι άνθρωποι του χώρου κλήθηκαν να χαράξουν νέες στρατηγικές για την αντιμετώπιση με συμμάχους τις νέες τεχνολογίες, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το ηλεκτρονικό με εμπόριο. Είναι όμως επαρκή αυτά τα μέσα για την αντιμετώπιση της κατάστασης; «Οι πωλήσεις στα ηλεκτρονικά καταστήματα αυξήθηκαν, αλλά δεν αντισταθμίστηκαν οι απώλειες πωλήσεων που είχαν τα φυσικά καταστήματα» απαντά η κ. Μαρία Λιαποπούλου από την εμπορική διεύθυνση του βιβλιοπωλείου «ΙΑΝΟΣ».
Απόδειξη γι’ αυτό αποτελεί ίσως η εικόνα που είδαμε, λίγο πριν την ανακοίνωση των νέων μέτρων για το κλείσιμο των βιβλιοπωλείων, να δημιουργείται ουρά έξω από γνωστό βιβλιοπωλείο της Αθήνας. Όπως ανέφερε η συγγραφέας Βάσια Μαυράκη «όχι δεν το θεωρώ ούτε τυχαίο, ούτε ευκαιριακό το γεγονός αυτό [σ.σ. την ουρά έξω από το βιβλιοπωλείο]. Ήξεραν όλοι αυτοί οι άνθρωποι «οι εραστές» της ανάγνωσης και του βιβλίου ότι ο χρόνος του εγκλεισμού τους θα μπορούσε να γίνει ανεκτός μόνο με τη συντροφιά ενός ή πολλών βιβλίων».
Τα ενθαρρυντικά, λοιπόν, στοιχεία για την αύξηση των ηλεκτρονικών πωλήσεων δεν μπορούν να εξεταστούν μεμονωμένα και να αποτελέσουν κριτήριο για την πορεία του χώρου. Οφείλουμε να προσμετρήσουμε τα στοιχεία από τις ζημίες που έχει υποστεί ο χώρος συνολικά «από τον χαρτέμπορα και τον τυπογράφο μέχρι τον βιβλιοπώλη» όπως λέει χαρακτηριστικά ο κ. Κυριάκος Καραΐσκος από τις εκδόσεις «ΔΙΑΠΛΑΣΗ», ενώ όλοι οι συμμετέχοντες στην έρευνα συμφώνησαν ότι τα μικρά βιβλιοπωλεία έχουν πληγεί περισσότερο. Και βεβαίως δεν μιλάμε μόνο για ποσοτικά στοιχεία και αριθμούς αλλά οφείλουμε να λάβουμε υπόψη μας και εκείνα τα δεδομένα για τα οποία δεν υπάρχουν μετρήσιμοι δείκτες καθώς «πολλά σχέδια, συγγραφικά, εικονογραφικά, μεταφραστικά, τυπογραφικά, εκδοτικά μπήκαν σε συρτάρια και κανείς δεν ξέρει πότε θα βγουν» επισημαίνει η συγγραφέας Έυη Γεροκώστα.
Μια ακόμα σημαντική παράμετρος της έρευνας είναι ότι η πλειοψηφία των συμμετεχόντων θεωρεί ότι την περίοδο της πανδημίας παρουσιάστηκαν αλλαγές στην επιλογή βιβλίων του αναγνωστικού κοινού, το οποίο, εκτός από τις συνηθισμένες του προτιμήσεις, κατέφυγε και σε άλλα βιβλία με θέματα που αφορούν αφενός την κατάσταση που βιώνουμε και αφετέρου πιο ευχάριστα θέματα με κριτήριο την απόλαυση. «Ίσως ο χρόνος που είχαμε όλοι στο σπίτι, να μας έδωσε τη δυνατότητα να ψάξουμε για διαφορετικά βιβλία από αυτά που συνήθως επιλέγαμε. Εμένα με οδήγησε σε κλασικά βιβλία που ήθελα να διαβάσω» δήλωσε ο συγγραφέας Βαγγέλης Ηλιόπουλος, ενώ ο συγγραφέας Κυριάκος Κουζούμης είπε «Πολλοί ενδιαφέρθηκαν για βιβλία αντίστοιχων συγκυριών, φέρ’ ειπείν βιβλία που έχουν ως φόντο την εποχή της χολέρας ή άλλων ιστορικών ασθενειών, θέλοντας να αποκτήσουν πνευματικά αντισώματα όπως αυτά προσφέρονται μέσα από την Ιστορία».
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την έρευνα παρουσιάζει και το γεγονός, ως αποτέλεσμα των νέων συνθηκών που δημιούργησε η πανδημία, της υλοποίησης ποικίλων και πολυάριθμων δράσεων που αφορούν ευρύτερα το βιβλίο και η πλειοψηφία τους απευθύνεται στα παιδιά, μέσω του διαδικτύου. Όσο ποτέ άλλοτε ίσως, οι νέες τεχνολογίες αποτελούν ένα σημαντικό και χρήσιμο εργαλείο για να μείνει «ζωντανή» η επαφή του αναγνώστη με τον συγγραφέα και το βιβλίο. «Πιστεύω», δηλώνει η συγγραφέας Σοφία Αλεξίου, «ότι [σ.σ. οι διαδικτυακές δράσεις] μπορούν να προσελκύσουν τα παιδιά, να είναι μια ωραία ασχολία μέσα στο σπίτι. Χρειάζεται όμως μια καλύτερη οργάνωση. Ειδικά αν απευθύνεται σε παιδιά πρέπει να είναι μικρή σε διάρκεια και να έχει κάποιες δραστηριότητες για να συμμετάσχουν κι εκείνα στη διαδικασία».
Και αυτομάτως γεννάται το ερώτημα μπορούν οι εξ αποστάσεως δράσεις να αντικαταστήσουν τη φυσική επαφή; «Όταν ένα παιδί έρθει κοντά στον συγγραφέα και έχει τη δυνατότητα να συνομιλήσει λίγο μαζί του, έχει μεγαλύτερη χαρά να διαβάσει το βιβλίο του «φίλου» του συγγραφέα. Με την προσωπική γνωριμία προάγεται η φιλαναγνωσία, ειδικά στο νεανικό κοινό», απάντησε η συγγραφέας Τάνια Χαροκόπου σχετικά με το πόσο επηρεάζει το νεανικό αναγνωστικό κοινό η επαφή με τους συγγραφείς μέσω των διαφόρων δράσεων που πραγματοποιούνται σε βιβλιοπωλεία, πολιτιστικούς φορείς κ.ά. Αντίστοιχα η συγγραφέας Αλέκα Ζωγράφου δήλωσε «Ό,τι κι αν γίνεται με σκοπό την προώθηση του βιβλίου είναι καλοδεχούμενο από όλους μας. Αυτό όμως να μην το λαμβάνουμε πάντα υπόψη μας ως μέσο για την αύξηση των πωλήσεων, αλλά για την αύξηση περισσοτέρων αναγνωστών». Ο ανθρώπινος χαρακτήρας των εξ επαφής δράσεων, η άμεση επικοινωνία και το μοίρασμα των σκέψεων, των εμπειριών, των συναισθημάτων είναι αξίες που ευτυχώς το διαδίκτυο και οι «έξυπνες τεχνολογίες» δεν μπορούν ακόμα να αντικαταστήσουν.
Σημαντικά στοιχεία που ανέδειξε η ερεύνα είναι και αυτά που αφορούν την τιμή πώλησης των βιβλίων και τα προβλήματα που δημιούργησε η κρίση της πανδημίας σε σχέση με εκείνα της οικονομικής κρίσης. Όλοι οι ερωτηθέντες συγκλίνουν στην άποψη ότι η τιμή πώλησης των βιβλίων είναι προσιτή για τον μέσο Έλληνα, ιδίως εάν συγκριθεί με το κόστος άλλων τρόπων ψυχαγωγίας, αλλά δυστυχώς στη χώρα μας δεν έχει καλλιεργηθεί η φιλαναγνωσία τόσο, ώστε το βιβλίο να αποτελεί προτεραιότητα στις αγοραστικές επιλογές και στην αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Σχετικά με την οικονομική κρίση, επίσης, όλοι συμφωνούν ότι τα προβλήματα στον χώρο ήταν λιγότερα, παρόλο που και σε κείνη την περίοδο, ιδίως τα πρώτα χρόνια, ο χώρος χτυπήθηκε με αποτέλεσμα το κλείσιμο εκδοτικών οίκων και βιβλιοπωλείων, αλλά στην παρούσα κρίση τα προβλήματα μεγεθύνθηκαν λόγω του καθολικού κλεισίματος των βιβλιοπωλείων. Ενώ αξίζει να σημειωθεί όλοι, ανεξαρτήτως από ποιο μετερίζι υπηρετούν τον χώρο του βιβλίου, συμφωνούν ότι οι ηλεκτρονικές πωλήσεις είναι μια προσωρινή λύση, αλλά εάν τα βιβλιοπωλεία δεν ανοίξουν κανονικά δεν θα σημειωθεί ουσιαστική εξέλιξη και θα αναχαιτιστεί κάθε προσπάθεια ανάπτυξης στον χώρο.
Οξύμωρο της έρευνας είναι το γεγονός ότι όλοι οι συγγραφείς που συμμετείχαν απάντησαν θετικά ότι η περίοδος της πανδημίας είναι για εκείνους μια δημιουργική φάση τόσο για να ασχοληθούν με τη συγγραφή, με τη σύλληψη νέων ιδεών, όσο και με τη διάθεση του χρόνου τους σε άλλα αναγνώσματα, αλλά προς το παρόν όλα τα νέα σχέδια παραμένουν στο συρτάρι, αφού οι υπόλοιπες δραστηριότητες στον χώρο έχουν παγώσει.
Επίσης αξιοσημείωτο αποτέλεσμα της έρευνας αποτελεί η ομόφωνη άποψη για τον καθαριστικό ρόλο που παίζουν η οικογένεια και το σχολείο στην καλλιέργεια της αγάπης για το βιβλίο και της φιλαναγνωσίας. Οι γονείς οφείλουν να μυήσουν το παιδί στον κόσμο του βιβλίου, να του προσφέρουν ερεθίσματα, να το καθοδηγήσουν και να τα δώσουν εφόδια, ώστε μεγαλώνοντας να αναπτύξει τα δικά του κριτήρια για την επιλογή βιβλίων και αναγνωσμάτων γενικότερα, ενώ το σχολείο οφείλει με τη σειρά του να προσφέρει στα παιδιά τρόπους να έρθουν σε επαφή με τον κόσμο του βιβλίου μέσω της οργάνωσης μια δραστήριας δανειστικής βιβλιοθήκης, διοργάνωση προγραμμάτων φιλαναγνωσίας κ.ά. Βεβαίως επειδή το σχολείο δεν είναι απρόσωπο, καταλυτικό ρόλο καλούνται να παίξουν οι δάσκαλοι, οι οποίοι οφείλουν να ξεφύγουν από τα στενά όρια της διδασκαλίας της λογοτεχνίας και να δώσουν τα κίνητρα στα παιδιά να ψάχνουν και να ανακαλύπτουν νέους τρόπους για να προσεγγίσουν την ανάγνωση και να καλλιεργήσουν την επιθυμία για μάθηση. Όλοι μαζί θα συμβάλλουν στη διαμόρφωση ενός μελλοντικού βιβλιόφιλου με πολύπλευρο χαρακτήρα.
Δυστυχώς κοινή ήταν και η απογοήτευση για την «απουσία» του κράτους στον τομέα αυτό. Και σε αυτή την απουσία έχει παίξει ρόλο η κατάργηση του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ), του βασικού φορέα που σχεδίαζε την εθνική πολιτική για το βιβλίο, χωρίς μάλιστα να υπάρχει πλάνο για την επόμενη μέρα. Η κατάργηση αυτή επέφερε την αυτόματη διακοπή όλων των σχετικών προγραμμάτων για την προώθηση της φιλαναγνωσίας και γενικότερα των δράσεων που σχετίζονταν με τα παιδιά και την εκπαιδευτική κοινότητα. Συγχρόνως γίνεται αντιληπτό ότι καταργήθηκαν και οι δράσεις για την προβολή των Ελλήνων συγγραφέων και το βιβλίο έμεινε αστήριχτο. Και δυστυχώς μέχρι στιγμής δεν έχει ληφθεί καμία μέριμνα ώστε οι δράσεις αυτές να υλοποιηθούν από άλλον επίσημο κρατικό φορέα.
Επίσης όλοι οι συμμετέχοντας στην έρευνα διαπιστώνουν ότι το μορφωτικό επίπεδο δεν αποτελεί προϋπόθεση για την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας, αλλά είναι ένας βοηθητικός παράγοντας στην επιλογή βιβλίων. Εκτός από την εικόνα του γονέα που διαβάζει και περνά το αντίστοιχο μήνυμα στο παιδί, τη σημερινή εποχή οι γονείς έχουν τη δυνατότητα με διάφορους τρόπους, όπως οι εκδηλώσεις και οι δράσεις, που προαναφέρθηκαν, να δημιουργήσει το περιβάλλον όπου θα συναντηθούν το παιδί και το βιβλίο. Αντίθετα το οικονομικό επίπεδο είναι ένας βασικός παράγοντας που μπορεί να επηρεάσει τη σχέση του παιδιού και της οικογένειας με το βιβλίο.
Συμπερασματικά, η έρευνα καταδεικνύει τα προβλήματα που όλοι γνωρίζουμε ότι έφερε μαζί της η πανδημία του κορωνοϊού στην κοινωνία. Δυστυχώς κάποια από αυτά προϋπήρχαν της πανδημίας, άλλα μεγεθύνθηκαν και άλλα εμφανίστηκαν εξ αιτίας της. Ο χώρος του βιβλίου συγκαταλέγεται σε αυτούς που έχουν πληγεί από την πρώτη στιγμή με κύρια συνέπεια το κλείσιμο των βιβλιοπωλείων που είχε αλυσιδωτές επιπτώσεις. Δράσεις, συνεργασίες, υπό έκδοση έργα, «έχουν παγώσει» και όλοι δίνουν μια διαδικτυακή μάχη για να «κρατηθούν στη ζωή». Οι αυξημένες ηλεκτρονικές πωλήσεις γνωρίζουν όλοι δεν αποτελούν πανάκεια και ούτε έχουν τη δύναμη να νικήσουν κατά κράτος τον «εχθρό». Στη χώρα μας όπου το αναγνωστικό κοινό είναι μικρό σε σύγκριση με άλλες του εξωτερικού, η πανδημία ήρθε για να επιβεβαιώσει τη θλιβερή διαπίστωση ότι το βιβλίο αποτελεί ή αντιμετωπίζεται ως είδος πολυτελείας. Κι όμως το βιβλίο έχει τη δική του αυταξία και όσο και αν έχει υποβαθμιστεί τα τελευταία χρόνια, είναι επιτακτική η ανάγκη να ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα για την αξιοποίησή του ως ένα πολιτιστικό προϊόν.
Φαίνεται ότι στην παρούσα κρίση οι άνθρωποι του χώρου έχουν μείνει ενωμένοι και ο καθένας από τη θέση του και με τα όπλα που διαθέτει προσπαθεί να αντισταθεί. Η κοινή τους άποψη ότι το βιβλίο μέσα στην καραντίνα αναδείχθηκε σε ένα είδους καταφύγιο, ένα παυσίλυπο, αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας ότι το βιβλίο μπορεί «νικήσει οποιονδήποτε ιό» και να γίνει ένας σύντροφος και συνοδοιπόρος σε μια ζωή γεμάτη όνειρα. «Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει»[2].
Το βιβλίο από τη μορφή του ειληταρίου[3] μέχρι το ebook είναι ένα μοναδικό μέσο για να φτάνει στον κόσμο η γνώση, η πληροφορία και οι ιδέες. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι όσοι προσπάθησαν να το καταστρέψουν δεν τα κατάφεραν, γιατί η εξαφάνιση του βιβλίου πρέπει να αντιμετωπίζεται ως φτώχεια πολιτισμού.
Ευχαριστούμε θερμά για τη συμμετοχή τους στην έρευνα και το χρόνο που διέθεσαν να απαντήσουν στις ερωτήσεις τις/τους:
Σοφία Αλεξίου, Συγγραφέα
Εύη Γεροκώστα, Συγγραφέα
Αλέκα Ζωγράφου, Συγγραφέα
Βαγγέλη Ηλιόπουλο, Συγγραφέα
Κυριάκο Καραΐσκο, εκδόσεις ΔΙΑΠΛΑΣΗ
Κυριάκο Κουζούμη, Συγγραφέα
Μαρία Λιαποπούλου, ΙΑΝΟΣ, Εμπορική Διεύθυνση, Υπεύθυνη Ανθρώπινου Δυναμικού
Βάσια Μαυράκη, Συγγραφέα
Αλέξη Σταμάτη, Συγγραφέα
Βάσω Σωτηρίου, Διευθύνουσα σύμβουλος στην εταιρεία Δημοσίων Σχέσεων We Will
Τάνια Χαροκόπου, Συγγραφέα
Την έρευνα επιμελήθηκε η ομάδα του greekaffair.news και του 7nea.gr
Γράφει η Ιωάννα Ρωμηού
[1] Anthony Grafton, Το έντυπο σε κρίση, εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 2013
[2] «Όλοι οι άνθρωποι εκ φύσεως επιθυμούν τη γνώση», Ἀριστοτέλους, Των μετά τα Φυσικά, βιβλίον Α΄, (980α)
[3] χειρόγραφη επιμήκης μεμβράνη (περγαμηνή) που τυλιγόταν γύρω από μικρό κυλινδρικό ξύλο